این مسجد بنایی است بسیار قدیمی و درنهایت شکوه و جلال که علاوه بر روحانیت معنوی دارای ظاهری دلچسب و فرح انگیز است.امروز با گذشت 1100سال همچنان این بنا بلندترین عمارت قاین می باشد.
درمورد بنای اولیه آن اختلاف نظر وجود دارد .استقرار یکی از پایه های مسجد بر روی آتشکده ساسانیان گویای تاریخ کهن آن است.اغلب مورخان وجهانگردان در بیان و معرفی شهر قاین به مسجدجامع صراحتا اشاراتی داشته اند.صوره الارض ابن حوقل (331ه ق)می نوسید:
قاین وسعت آن چند سرخس است و بناهای آن از گل ودارای قهندژ(کهندژ)است که خندقی درپیرامون دارد و مسجد جامع و دارالاماره در قهندژاست.
قاین شهری بزرگ و حصین است گرد شهر خندقی دارد و مسجد آدینه به شهر اندر است و آنجا که مقصوره است تاقی عظیم و بزرگ چنانکه در خراسان از آن بزرگتر ندیدیم و آن تاق نه در خور مسجداست و عمارت همه شهر به گنبد است .
از آنجایی که اصطخری مسجد جامع را در قهندژ(ارگ)قاین و در کنار دارالاماره دانسته در حالی که صد سال بعد ناصر خسرو و مسجد را در قسمت اماکن عمومی شهر توصیف می کند.احتمال دارد مسجد کنار دارالاماره در طی صد سال بر اثر زلزله ویران شده و مسجد جامع بعدی بر جای نیایشگاه ساسانی ساخته شده باشد.
از کتیبه های متعدد مسجد جامع می توان نتیجه گرفت که این بنا بارها بر اثر زلزله صدمه کلی دیده و مرمت شده است .
در یکی از کتیبه های ایوان بسال 796هجری قمری نوشته شده :این بنا به فرمان جمشید قارن از خاندان معروف قارن که در دوره امیر تیمور جهانگشا حاکم قاین و مدتی حاکم ساری و دامغان بود تعمیر ومرمت شد.
لوحه ای به خط رقاع در داخل رواق پنجم درضلع شمالی حیاط مسجد می باشد و تاریخ آن اول رجب سال 921است.مضمون کلی آن مربوط به زمان فرمانروایی امیر سلطانی است که در (919-921)هجری از سوی شاه اسماعیل صفوی در قاین به این مقام منصوب شد.
سنگ لوحی در سمت راست ورودی ایوان مسجد به ابعاد 120*50سانتی متر و با خط بسیار زیبای رقاع که شاه سلیمان صفوی امر به بازسازی مسجد داد بتاریخ 1080هجری قمری کرده است.
در کاوشهای شبستان شمالی به سال 1354ستونهای سنگی با درازاوپهنای یک متر در یک متر از سنگ و لاشه وملات وساروج کشف شده که پایه های کنونی بر روی آنها بنا گردیده وجود یک ستون چهار قلو در شبستان مشابه ستونهای مسجد جامع اصفهانی قدمتی از دوره سلجوقی را نشان می دهد که احتمالا دردوره تیموری تجدید بنا گردیده گمانه زنی در این محل به عمق 60سانتی متر وکشف قطعاتی از آجرو سفالهای سلجوقی نشان داد که مسجد در یک زلزله شدید خراب گردیده است .
بسیاری معتقدند از قلعه کوه تا دژ مرکزی شهر ومسجد جامع یک تونل زیر زمینی وجود داشته و مورد استفاده بوده.احتمال دارد این معبر با مسیر کاریز جعفر آباد یکی باشد که در نزدیکی قلعه کوه معبرش مجزا می گردد.اگر کاوشهای باستان شناسی انجام شود شاید بتوان بسیاری از شگفتی ها را شناسایی و معرفی نمود.
مسجد جامع دارای دومحراب است گرچه این مسجد جزو قدیم ترین مساجد ایرانی می باشد ولی محرابهای آن ربطی به تغییر قبله ازمسجد الاقصی به مکه ندارد احتمالا یا ناشی از اختلاف اهل سنت و تشیع در محاسبات قبله یابی بوده یا محراب انتهایی ایوان یک نیایشگاه باشد.
مسجد جامع قاین 2470متر مربع وسعت داشته که 1050متر مربع آن زیر بنای ایوان.شبستانها و حجره ها و1200متر مربع عرصه داخلی می باشد.حیاط مسجد محوطه ای به در ازای 33وپهنای 28متر است.در اطراف حیاط حجره هایی به عمق 2 متر قرار دارد از شاهکارهای معماری مسجد ایوان آن است که به طرز با شکوهی به زیبایی مسجد گوهر شاد با ارتفاع 18متر.عرض 11متر وطول 22متر ساخته شده است.قبلا دومناره در دوسمت ایوان به ارتفاع 5متر داشته که باعث زیبایی بیشتر مسجد می شدو تا قبل از ویرانی صدای موذن از آن بلند بود.سقف ایوان 4تاق و 3 گنبد دارد که به طرز زیبایی رنگ آمیزی و تزیین شده ومعرق کاریهایش بسیار ظریف و زیباست نقاشی های ایوان به شیوه اصفهانی بوده و در دوره صفویان انجام شده و درزمانهای بعد روی آنها را رنگ زده اند.
دو شبستان در دو سمت ایوان علاوه بر این که در فصل زمستان استفاده خوبی دارند برای جلوگیری از رانش دیوارهای اطراف ایوان تاثیر بسزایی دارند.
منبر چوبی بزرگ و نفیس مسجد مربوط به سال 1082هجری است که از چوب چنا رتوسط استاد محمد واعظی کاخکی به طرز ماهرانه ای ساخته شده کتیبه آن با خط مسخ بر روی آن منبت کاری است«عمل استاد محمد مقیم بن استادمحمد ولی بن استاد حسن علی کاخکی فی شهور سنه اثنان وثمانون بعدالالف»
در میان صحن مسجد پایابی مسقف جهت دسترسی به آب قنات جعفر آباد و به دستور صفشکن خان همزمان با حکومت شاه سلیمان صفوی احداث شد.این پایاب در 5/5متری عمق زمین دارای 20پله میباشد.کتیبه ای در حجره جنب پایاب جهت اطمینان خاطر به استفاده از آب قنات جعفر آباد در رابطه با وضو چنین نوشته شده:«چون مزرعه جعفرآباد در پی بازار واقع در بلده قاین چندین سال بایر بود در این ولاء اولاد استاد مرحمت پناه مغفوری میرزا عرب قاینی مالکان مزرعه مذکور آب را جاری کردند و شرط کردند که زراعت آنرا در بیرون شهر به جهت نفع خود نکنند و همه ساله آب آن متصل از در مسجد واقع د ربازار می گذشته باشد تا مومنان و مسلمانان که رجوع به مسجد و بازار داشته باشند از آب فایض بوده دعای پادشاه جمجماه ستاره ظل الهی می گفته باشدوثواب آن به روزگار مالکان برسد و خلاف کننده شرط مذکور به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار گردد.سنه 1046هجری قمری»
در میان صحن مسجد جهت تعیین ظهر شرعی قاین ساعت آفتابی توسط استاد توحیدی ساخته شده دو درب مسجدیکی به سوی بازار قدیمی در شرق با دری بزرگ و دیگری به سوی شمال(محل بازار فعلی ) باز میشود.
در سمت راست ورودی ایوان مسجد لوح نسبتا بزرگی بصورت عمودی در بدنه دیوار نصب شده و تاریخ آن محرم الحرام سال 1046هجری قمری است.مفاد کتیبه یک دستور العمل حکومتی درباره مالیات در 24خط می باشد.متن آن چنین است:«فرمان همایون شد آنکه چون پیوسته مکنون خاطر ماثر نواب همایون مانست که در زمان دولت ابد پیوند و عهد خلافت ارجمند آثار اخبارو احسان در میان طوایف انسان منشر گرددو عموم رعایا وکافه برایا ازمراحم بی دریغ خسروانه بهره مند بوده درکمال رفاهیت و آسودگی در دامن امان غنوده به دعا گویی دوام دولت روز و استدامت سلطنت ابد مقرون قیام نماید.بنا بر ترفیه حال رعایا در معامله سجقان ئیل با توجهات ووجوهات جماعت مذکوره ضمن رعایا فتوح ممالک محروسه سوای کاولیان ولولیان وسند ویان مشهور به خطیران و حسن بداللو وبغدادلووتوابع که مقرر است که از عهده مالیه خود بیرون آیند به قید همه ساله به تخفیف و تصدیق مقر فرمودیم وزیروکلانتر وعمال ومستاجر وهمه ساله سرکار قاین حسب المسطور مقرر دانسته از تاریخ مذکور یک دینار تنخواه من الوجوه به علت مالیه و حقوق دیوانی جماعت ضمن رعایا فتوح طلب ننموده مزاحمت نرسانند وجار نموده جمیع مردم را خبر سازند که مطلع گردند که مالیه شاق به تخفیف مقرر شده یک دینار به احدی ندهند و صورت حکم مذکور بر سنگ نقش نموده بر در مسجد وبقاع الخیر که منظور نظر خلایق بوده باشد نصب نمایند وتغییر کننده را مورد سخط و غضب شاهانه شناسند که ثواب آن روزگار فرخنده آثار عاید گردد.
و همه ساله داران ومستاجران وجوه مذکور را به شرح فوق عمل نموده از تاریخ ورود بر وجه اشرف یک دینار به علت مالیه وحقوق دیوانی جماعت ضمن متعلقه به رعیت خانه که به اجاره و همه ساله ایشان مقرر است باز یافت نکرده طلبی ننمایند و ازاجاره وهمه ساله خود برطرف دانند واگر از جماعت کاولیان و غیره که مالیه ایشان به تخفیف متغیر نشده احدی با مردشتبانی و غیره آن که به موجب ضمن به تخفیف مقرر است اشتغال نمایند به علت مالیه وحقوق دیوانی آن امور که به تخفیف مقرر است طلبی نکرده و آنچه به علت وکاولگیری و غیره که به تخفیف مقرر شده متوجه ایشان باشد.موافق حق وحساب باز یافت نمایند.وزارت رفعت پناه عزت ومعالی دستگاه آصفی جلالاخواجه بیگا وزیر خراسان چون مالیه جماعت ذیل رعایای رعیت خانه که به تخفیف مقرر نشده به تخفیف رسیده مشخص نمایند.
جماعت کاولیان و جماعت لولیان و جماعت سندویان مشهور به خطیران و جماعت حسن ابداللو ووجماعت بغداد لو وتوابع که از جمله رعیت خانه الکا مذکورچه مبلغ رسد جماعت ظهر است که به تخفیف مقرر شده و چه مبلغ رسد جماعت فوق است که می باید از عهده مالیه خود بیرون آیند و نسخه منقحه ورسدجمعی که به تخفیف مقرر است درست داشته بدفتر خانه همایون فرستد که مستوفیان عظام کرام دیوان اعلی بعد از عرض  در دفاتر از این قرار عمل نمایندواگر تا ورود حکم اشرف مستاجر و همه ساله دار بررسد جمعی که به تخفیف مقرر شده در سجقان چیزی گرفته باشد نسخه آنرا به دفتر خانه همایون فرستد که از آن قرار جمع شده همه ساله حساب شود و به آنچه کسر نماید بعد از عرض عوض دهنده همه ساله دارومستاجر وجوه رعیت خانه الکاء مذکور از تاریخ صدور بر آنچه اشرف به شرح عمل نموده به علت رسد جمعی که به تخفیف مقرر شده طلبی ننمایند ورسد جمعی که به تخفیف مقرر نشده بر آنچه وزیر خراسان سازد وتصدیق وزیر گرفته به دیوان آورند .مستوفیان عظام رقم این عطبه در دفاتر خلود ثبت نموده و از شایبه تغییر و تبدیل مصون شناسد و آنچه به علت مالیه رسد جماعتی ظهر جمع باشد از دفتر اخراج نمایند و رسد جمعی که به تخفیف مقرر نشده از قرار آنچه وزیر خراسان مشخص سازد نسخه به دیوان فرستد . بعد از عرض در دفاتر عمل نمایند. در این باب قدغن دانند فی تاریخ محرم الحرام سنه 1046جماعت کهنه فروشان وکهنه چینان وجاعتایینه داران وریگ بندان وجماعت گاوگله بانان وچوپانان وجماعت ماماچکان وآسیابان و ساربانان وسورمالان و دشتبانان و ترک طیبان و حرامان ولش کشان و...
لوحه ای به خط رقاع در داخل رواق پنجم در ضلع شمالی حیاط مسجد می باشد و تاریخ آن اول رجب سال 921است. این کتیبه تا بحال خوانده نشده و برخی از واژه ها آسیب دیدهاست.
مضمون کلی آن مربوط به زمان فرمانروایی امیر سلطان (919-921)هجری قمری بر قاین بوده که از سوی شاه اسماعیل صفوی به این مقام منصوب شده بود.
مسجد جامع قاین به عنوان یک اثر مهم تاریخی و مذهبی و خصوصیات معماری با نبوغ به شماره 295در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است.لازم است از آسیبهای انسانی و طبیعی در امان بماند و طرح ساماندهی اطراف آن به اجرا در آید.

نوشته شده توسط: سید مصطفی حجتی

حکیم ادیب ،فرزانه ،سیاستمدار و شاعر سده چهارم و ربع اول پنجم قمری است . تدبیر و خرد او موجب رشد ایران در عصر غزنویان ،و فکر صائب و قریحه ناطق او مبتکر فنون معانی و بیان بود . حکمت و تدبیر او موجب گردیده بود که نه ارباب سیاست ،خود را از او بی نیاز بدانند و نه اهل علم وادب . بدین دلیل سلطان محمدو غزنوی وپسرش سلطان مسعود غزنوی وی را به امارت آل ناصر منسوب نمودند . از تدبیر و اندیشه او برای رشد ایران در عصر خویش بهره بردند. ابو منصور در قاین به دنیا آمد و نسب او منصور یه از خاندان های شریف و بزگوار و معروف قاین بود . وی احتمالا برادر محمد بن ابراهیم قاینی از سیاستمداران غزنوی باشد که تا عصر بهرامشاه در قید حیات بود چناچه نظامی عروضی که خود از بزرگان و شعرا ء نیمه اول قرن ششم هجری است . اورا در ردیف عنصری ،عسجدی ،فرخی ،منوچهر دامغانی ،ابو حنیفه اسکافی ،ابوالفرج رونی و مسعود سعد سلمان ذکر نموده که هر یک مایه افتخار ایران و معرف ایرانیان به فضل و ادب در نزد عالم اند حتی نام ابوذر جمهر را بر چهار ادیب بزگوار اخیر مقدم داشته و بقاء ملوک آل ناصر را به او و امتالش نسبت داده اند . ثمالبی معاصر بوذر جمهر متوفای 425 هجری قمری در بیانش می نویسد L (ابو منصور قسیم بن ابراهیم القابی اللقب به بزرجمهر  شاعر مفلق ،مبدع بالساتین من شعرا ءالسلطان الاجل مسعود بن مسعود بن محمود الغزنوی دام الله تعالی ملکه
شاعری روشنگر  فماهر و مبتکری است که به دو زبان عربی و فارسی شهر می سراید . از شعرای در بار سلطان اجل سلطان محمود و مسعود غزنوی می باشد. آنگاه ابیاتی از سروده های وی را به زبان عربی در یتیمه  الدهر نقل کرده و مورد تحسین و تمجید قرار می دهد . و این دو بیت که در صنعت تازی و لغت حجازی آورده از نتایج طبع و نسایج خاطر او چنین نثل می کند .
ز اینک تبغی یسوء الصنیع                                 ثناء جمیلا مسوقا الیکا
و تغل قبل الضیوف الیدین                                  کانک تغسل منهم یدیکا
محمد بن عوقی تذکره نگار دیگری از سده ششم درباره منزلت او گفته است : ((در نوبت آل ناصر ریاض عمارت ،وبساتین فضل بدو ناظر بوده ودیده آمل ارباب هنر به وی ناظر ،در صدف طبع او به هر دو بیان مقبول است و غریز فکر بکر اودر هر دو لغت منقول ))
مورخ دوران آل ناصری رضا قلی خان هدایت درباره بوذر رجمهر نوشته است ))وی از امرای سلطان محمود غزنوی (387-421) بوده ،به تازی و فارسی اشعار دلکش مشتمل بر مضامین خویش می داشته ))آقای دکتر مظاهر مصف در ذیل سخن هدایت می نویسد : ((نام و نصب او چنانکه در لباب الباب و تتمه الیتیمه آمده است ابونصر ،بوذر جمهر قسیم بن ابراهیم القاینی است))شمس قیس رازی در بخش ابتکارات و نوآوری های شعرای گذشته و تحولاتی که در ادب پارسی ایجاد نموده اند از بوذر جمهر قیسمی و امثال ایشان احداث  کرده اند)). ذیح الله صفا نویسنده تاریخ ادبیات ایران می گوید ((منظور از قیسمی ،همان قسیم بن ابراهیم القاینی است که وی در علم عروض استاد بوده و مبتکر و در این زمینه نوآوریهایی داشته است))نویسنده نامه دانشوران خراسان می گوید : (ابومنصور قسیم بن ابراهیم در کار امارت لشکر محمود غزنوی وپسرش بود  شعر گفته است) علامه محمد بن عبدوالوهاب قزوینی ابوذر جمهر را از پیشکسوتان علم نقد شعر و عروض و قوافی دانسته . از اشعار فارسی اوست:
فضل و ادب در نزد ملل عالم اند حتی نام ابوذر جمهر را بر چهار ادیب بزگوار اخیر مقدم داشته و بقاء ملوک آل ناصر را به او و امثالش نسبت داده اند . ثعالبی معاصر بوذر جمهر متوفای 425 هجری قمری در بیانش می نویسد ((ابومنصور قسیم بن ابراهیم القاینی اللقب به بزرجمهر شاعر مفلق ،مبدع باللساتین من شعراءالسلطان الاجل مسعود بن محمود الغزنوی دام الله تعالی ملکه
شاعری روشنگر ،ماهر و مبتکری است که به دو زبان عربی و فارسی شعر می سراید  از شعرای دربار سلطان اجل سلطان محمود و مسعود غزنوی می باشد . آنگاه ابیاتی از سروده های وی را زبان عربی در یتیمه الدهر نقل کرده و مورد تحسین و تمجید قرار می دهد . واین دو بیت که در صنعت تازی و لغت حجازی آورده از نتایج طبع و نسایج خاطر او چنین نقل می کند .
رایتک تبغی الصنیع                                                  ثناء حمیلا مسوقاالیکا
و تغسل قبل الضیوف الیدین                                    کانک تغسل منهم یدیکا
محمد بن عوفی تذکره نگار دیگری از سده ششم درباره منزلت  او گفته است .(در نوبت آل ناصر ریاض عمارت ،ویساتین فضل بدو ناظر بوده و دیده امل ارباب هنر به وی ناظر ،در صدف طبع او به بیان مقبول است و غزیر فکر بکر او در هر دو لغت منقول )مورخ دوران آل ناصری قلی خان هدایت درباره بوذر جمهر نوشته است (وی از امرای سلطان محمود غزنوی (387-421)بوده ،به تازی و فارسی اشعار دلکش مشتمل بر مضامین خویش می داشته )اقای دکتر مظاهر مصف در ذیل سخن هدایت می نویسد :(نام ونص2ب  اوچنانکه در لباب الباب و تتمه الیتیمه آمده است ابومنصور ،بوذر جمهر چنین یادنمود ه: (بحور مستحدث که عروضیان عجم ، چون بهرامی سرخسی و بوذر جمهر قیسی و امثال ایشان احداث کرده اند ...). ذبح الله صفا نویسنده تاریخ ادبیات ایران می گوید :منظور از قیسمی ،همان قیسم بن ابراهیم القاینی است که وی در علم عروض استاد بوده و مبتکر و در این زمینه نوآوریها یی داشته است )
نویسنده نامه دانشوران خراسان می گوید (ابومنصور قسیم بن ابراهیم در کار امارت لشکر محمود غزنوی و پسرش بود . شعر نیز می گفته است.).علامه محمد بن عبدوالوهاب قزوینی ابوذر جمهر را از پیشکسوتان علم نقد شعر و عروض و قوافی دانسته . از اشعار فارسی اوست :
آن پسته سر گشاده را ببین                                       آورده به دست بر به صد ناز
چونان که دهان ماهی خرد                                         آنگه کند ز تشنگی باز
در میان سرای آن مهتر                                              که همه فخر ما به خدمت اوست
دیگ روئین آب پنداری                                                دیده عاشقت در دل اوست
جهان آن طلعت سلطان اعظم                                         نگار اندر نگار اندر نگار است
ز نعل مرکباتش شرق تا غرب                                       غبار اندر غبار اندر غبار است
ز لاله کوه را وز گل چمن را                                            نثار اندر نثار انر نثار است
نمونه ای از شعر حکیم بوذر جمهر به زبان تازی
لقد حال دون الورد برد مطاول                                 کان سعود اغیبت فی مناحس
و حجب فی الثلج الربیع  و حسنه                              کما اکان فی بیض ،فراخ الطواوس
سرمایی طولانی بین گل فاصله انداخته گویا کیاهان در پرده پنهان شده اند.بهار با زیبا یش در میان برفها پو شیده ماند آنچنان که جوجه طاووسها ،در میان تخم خویش  واین بیت را به صورت دلنشین در هجو مشرکان سروده:
بخلتم فود المشرکان لو                                                     انهم قذور کم کیلا تمسهم النار
شما بخل ورزید در حالی که مشرکان دوست دارند، در بدن شما بوده بدین سبب از آتش سوزان رهایی یابند. یعنی وقتی که مشرکان چنین حالتی را داشته باشند داخل شکم مومنان اند و مومنان به آتش سوزانده نخواهند شد.
بوذرجمهر قاینی در فلسفه وحکمت و طب و ریاضیات و سایر فنون معمول دست داشته و یا حداقل بی اطلاع نبوده است.لقب
بوذر جمهر شاید قرینه ای بر این ادعا باشد.آقای سعیدزاده نویسنده کتاب تاریخ قاین معتقد است که کتاب تعبیر خواب و حکمت متعلق به همین بزرجمهر قاینی است.این ادعا قابل اثبات نیست زیرا ثعالبی که هم عصر وی بوده نامی از آثار او نبرده.ذکر جمیل این شاعر بزرگ در کتاب المعجم تالیف شمس الدین محمد بن قیس رازی آمده است÷.

·  آرامگاه ابوذر جمهر قاینی :

حکیم ابوذر جمهر قاینی سیاسد مدار، ادیب ، عارف و شاعر اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری قمری است که در دربار سلطان محمود غزنوی خدمت می کرده است. وی به دو زبان فارسی وعربی سخن می گفته و از وی اشعار و قصیده های به جان مانده که قصیده بهاریه او از شهرت خاصی برخوردار است.مقبره حکیم ابوذر جمهر در فاصله 4 کیلومتری جنوب غربی شهر قاین در دامنه کوهی مرسوم به کوه ابوذر قرار دارد. بنای مقبره که از بناهای قرن ششم و هفتم هجری است به فرم چلیپایی و با معماری زیبا ساخته شده است

نوشته شده توسط: سید مصطفی حجتی

آرتاگوانا«قلعه کوه قاین » با قدمتی به بلندای تاریخ به نقل از خاوران نامه اولین شماره مجله سازمان گردشگری ومیراث فرهنگی خراسان جنوبی :
آرتاگوانا دژیست تاریخی در 3 کیلومتری جنوب قاین که بر فراز کوهی صعب العبور بنا شده است . شکوه و عظمت و بزرگی این دژباستانی سیطره و ابهت خود را در اولین نگاه بر بیننده تحمیل می کند که لحظاتی چند خود را در گذشته می بیند و صفیر ناوکیان فدایی و برق کاردهای ترسناک آنان همراه شیهه اسبان ترکان سلجوقی و دستیاران زمیندار و ثروتمند آنان در برابر چشمان مبهوت از شکوه آن در ذهن طنین می اندازد.
این قلعه بعنوان دژ محکم دفاعی در برابر حملات مهاجمین گنجایش هزاران نفر سرباز داشته و ساکنین قلعه توانسته اند چندین قرن در مقابل یورش و حمله دشمنان مقاومت کنند. دکتر بلوکه در سال 1872میلادی به اتفاق گلد اسمید از قاین بازدید میکند این قله را همان شهر آرتاگوانا میداند که در دوره هخامنشیان کاخ تابستانی سلاطین ایران بوده کورتیوس می گوید :بهنگام حمله اسکندر «سال 328قبل از میلاد»بیش از 13000نیروی نظامی از این دژبه مقابله با لشکر انبوه وی برخاستند .
سرپرستی سایکس انگلیسی در سال 1311هجری قمری این نظریه را تایید می نماید.
فرهنگ جغرافیایی ایران جلد پنجم خراسان اثر وزارت جنگ بریتانیا «سال 1910میلادی » می گوید :«قاین در گذشته (آرتاکونا) نام داشته و مورد بازدید اسکندر و سپاهیانش قرار گرفته اما شهر کنونی همان شهری نیست که توسط ازبکها احداث شده است ».بر اساس روایت این بلخی که مورد تایید ضمنی اکثر مورخان است نطفه انقلاب ایرانیان بر علیه تجاوزات و سلطه سلوکیان در قاین (قهستان) بسته شد .
سال 1940میلادی ادوارد چارلزییت ازاین قلعه چنین یاد می کند : «از تپه های واقع در جنوب شهر بالا رفتم تا از خرابه های قدیمی شهر بازدید کنم دیوارها تماما از سنگ و ساروج ساخته شده بود و فضای نسبتا بزرگی را احاطه کرده بود »در سال 1972میلادی هیات ژاپنی از دانشگاه هوکایدو به بررسی قلعه کوه قاین پرداخته اند .
این دژ مشابهتی با قلعه آشیانه عقاب فیروز آباد مربوط به اوایل دوره ساسانی دارد. معماری و فرم طاقها طاقچه ها و درگاههای به جا مانده قدمت آنرا به دوره ساسانی تایید میکنند . اما برخی معتقدند که این قلعه از قلاع بیادگار مانده از دوره هخامنشینی است. البته قاین با نام کاین  در دوره ساسانی یکی از مناطق مهم لشکر خیز و امیر نشین این حکومت بوده است . آنچه مسلم می باشد قلعه فعلی بر روی ویرانه های قلعه قدیمی ساخته شده و بنای فعلی در عصر سلجوقیان به دستور قاضی حسین قاینی که ازجانب حسن صباح مامور ترویج فرقه اسماعیلیه در قهستان و خراسان شده بود مرمت و بازسازی شد. این قلعه در اواخر قرن پنجم هجری به عنوان مرکز فرماندهی و هدایت دیگر قلاع قهستان انتخاب گردید که نشانگر اهمیت و تسخیر ناپذیری آن می باشد.
قاضی حسین علوی قاینی مرد شماره یک اسماعیلیه ایران فاتح قهستان و مغز متفکر حسن صباح که از اولین داعیان اسماعیلیه در سده پنجم هجری بود با همان سیاست تسخیر الموت قلاع درح مومن آباد وآرتاگوانای قاین را به تصرف خود در آورد.
این دژبعنوان یکی ازبزرگترین قلاع خراسان جنوبی سالها مرکز حکومت حکام ایالت قهستان بود.خواجه نصیر الدین طوسی این دانشمند بزرگ ایران درقرن هفتم به قاین آمده و مدتی در قلعه کوه قاین اسکان گزید .خواجه نصیر الدین طوسی مدتها در قلعه زندگی کرده و کتاب اخلاق ناصری را بنام ناصرالدین محتشم فرمانروای قهستان تالیف کرده است.
آرتاگوانا در محوطه ای وسیع به طول 600متر روی کوه احداث شده معماری قلعه با استفاده از پستی و بلندیهای کوه از دو قسمت متمایز ساخته شده است یکی قسمت سربازان و جنگجویان ودیگر قسمت امیر نشین و فرماندهی این دژ از سمت جنوب و جنوب شرق به کوهستان و از سمت غرب وشمال به دشت قاین محدود شده راه رسیدن به قلعه از دره ای در غرب آن میگذرد در ورودی که در جنوب شرق آن قرار دارد دره ای کم عرض و نقطه ضعف قلعه در یک محاصره طولانی بوده که با کشیدن دیواری در وسط آن مسدود شده است و این نقیصه را برطرف کرده اند . در کنار ورودی به یک برج دیواری در وسط آن که بیش از 10متر ارتفاع و حدود 20/1متر ضخامت دارد و بر روی صخره ای صعب العبور بنا شده همین برج کار اصلی حفاظت از دره و ورودی گردنه را انجام می داده است . در کنار آن دو اتاق جهت استراحت نگهبانان درست شده که قسمتی از آثار سقف آن هنوز باقیست. چند اطاق به ابعاد 3*5/2متر با سنگ و ملاط ساروج بسیار استادانه و ظریف با سنگ ساخته شده اند احتمال دارد که محل نگهبان قلعه باشد . برجهای قلعه با ارتفاع بیش از 5/2متر از سنگ و ساروج بنا شده برجهای جنوبی در مقایسه با سایر برجها سالمتر مانده اند. برخی اتاقها دو طبقه بوده و در سقف آنها مصالح چوب بکار رفته است و تمام آنها با درگاهی بهم مرتبط می باشند. هر یک از اتاقها با درگاهی به اتاق بزرگی که حدود 15متر طول و 3متر عرض دارد ارتباط می یابد .
این اتاق 15متری که حوادث سخت روزگار را تحمل کرده و سقف آن هنوز پابرجاو استوار و سالم است .علت باقی ماندن سقف بعلت ریزش طبقه بالایی بر بام طبقه دوم و باعث استکام سقف طبقه اول شده است . این اتاق احتمالا محل نگهداری اسب و قاطر بوده و آبشخورهای موجود این گفته را تایید می کند بطور کلی قلعه از دو بخش تشکیل شده «حصار بیرونی و حصار داخلی » پس از چندین حلقه دیوار دفاعی به مرتفع ترین بخش آن یعنی ارگ ومقر فرماندهی می رسیم . این موقعیت بنا می توانست در صورت کمبود نیرو جهت دفاع یا سقوط مدافعین از آنجا کار دفاعی را ادامه داد.
بقایای آب انباری به عمق 5طول 4وعرض3متر از آجر وملات وگچ دیده می شود ساکنین قلعه در فصل بهار آنرا پر آب نموده تا مورد استفاده قرار گیرد در حد فاصل دیواره دفاعی دوم وسوم یک صخره سنگی بلندی دیده می شود که در مواقع لزوم از آن جهت دیده بانی و تسلط بر اطراف استفاده می کردند. در ابتدای دیواره سوم به سنگرهای متعددی میرسیم که مشرف بر دره بوده و راه نفوذ را کاملا می بستند محدوده دیواره دفاعی سوم درست جلوی بزرگترین و بلندترین برج قلعه واقع شده و وظیفه خطیری بر عهده داشته تا در صورت سقوط ضلع شمالی قلعه افراد مدافع تا سر حد جان از مقر حاکم حفاظت نمایند بدلیل اهمیت ارگ و مقر حاکم امرای لشکری علما و دانشمندان در آن دیوارهایش بلند و ضخیم می باشد.
در محوطه دیوار سوم اطاقی دو طبقه بوده که سقف طبقات فرو ریخته و احتمالا مدرسه ای بوده که ساکنین و افرادی که ماموریتهای مختلفی داشتند در آن تربیت می شدند.
محوطه چهارم با دیوارهای دفاعی نسبتا وسیع و بسیار مستحکم در قسمت مرکزی آن اتاقها و دالانهای پیچیده تو در تو وجود داشته که ویران شده اند.
تمامی سطوح دیوارها حصارها و برجها بندکشی و درزگیری شده در سطح وسیع قلعه بطور گسترده ظروف سفالی با رنگهای آبی فیروزه ای و قرمز دیده می شود که زبان گویای تاریخ پرمخاطره این سرزمین می باشد . این قلعه به شماره 4803در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .
متاسفانه قسمتهایی از این اثر مهم تاریخی توسط مردم و سودجویان تخریب شده و اگر اقدام مرمتی انجام نگیرد بکلی نابود خواهد شد. همجواری آن با مجموعه ای از آثار تاریخی و نزدیکی به شهر قاین می تواند این محل را به قطب بزرگ گردشگری خراسان جنوبی تبدیل نماید .ازجمله اقدامات ضروری تشکیل انجمن دوستداران آرتاگوانا به منظور حفظ و حراست از آن مرمت و بازسازی یا اخذ مجوز خاکبرداری توسط میراث فرهنگی نصب تابلوی معرفی و نقشه راهنما احداث آبنما در درون قلعه برقرسانی احداث پله و ایجاد سکوهای حاشیه آبنما و شناسایی تونل زیر زمینی مسجد جامع به قلعه کوه می باشد.

نوشته شده توسط: سید مصطفی حجتی

ابونصر قسیم ابراهیم قاینی (معروف به ابوذر جمهر یا باباابوذر)
حکیم ادیب ،فرزانه ،سیاستمدار و شاعر سده چهارم و ربع اول پنجم قمری است . تدبیر و خرد او موجب رشد ایران در عصر غزنویان ،و فکر مولانا ولی دشت بیاضی:محمدولی دشتبیاضی که زادکاهش دشتبیاض و از شعرا و سخن سرایان قرن دهم در دوره شاه طهماسب صفویه بوده و به تخلص ولی اشتهار مییابد. وی شاگرد مولانا انصاری و از تربیت شدگان سلطان ابراهیم میرزای صفوی که در شهرهای مشهد،سبزوار و قزوین همراه او بود.پس از فوت سلطان ابراهیم ولی به قاین آمد و در همین شهر باقی ماند.

سری قاینی:سید بدیع الزمان نور بخش متخلص به سری، شاعر شیرین سخن روشندل که در سال 1279 هجری شمسی در شهر قاین از مادرنابینا زاده سد. پدرش مرحوم میرزا نور بخش،ریس وقت و تلگراف قاین بود.نسبت او به سیزده پشت به سید محمد ولی میرزا نور بخش عارف بزرگ و معروف ایران میرسد.

خلیل قاینی:فرهنگ نام آوران خراسان ایشان را اینگونه معرفی می کند:خلیل بن محمد اشراف قاینی،فقیه،فیلسوف،متکلم،و حکیم معروف به ملاخلیل که در آغاز جوانی برای ادامه تحصیل به اصفهان رفت و مدتی در حلقه درس آقارضا خونساری حاضر میشد تا اینکه به مرتبه بالای علمی رسید.برخی اورا از شاگردان شیخ بهایی شمردند. او بیشتر فلسفه ، کلام و کتب ابن سینا و خواجه نصیر را تدریس می کرد. وی در اواخر دوران محاصره اصفهان به قزوین مهاجرت کرد تا سرنجام در سال 1136 ه-ق در گذشت.

ملاریس شاهرختی:از شعرای قرن دهم و زادکاه وی قصبه شاهرخت تابع بخش زیر کوه قاین می باشد در هرات سکونت گزید و با اعیان روزگار خویش چون امیر علیشیر نوایی صدراعظم ایران معاشرت داشت.

عبدالسلام دشت بیاضی:شاعر خوش سخن و گمنام دشت بیاض با تخلص بیاضی که تا کنون چهره وی همچنان در پرده ابهام باقی مانده است.برخی تخلص او را بیانی و برخی دیگر پیامی نوشته اند عده ای دیگر خیال کرده اند بیاضی، تخلص شاعر پر آوازه این منطقه مولانا محمد ولی دشت بیاضی است.

محمد حسین قاصر زهانی:محمد حسین بن محمد علی،مشهور به قاصر،از علمای قرن چهاردهم از دارالایمان زهان است،مردی فاضل،ادیب،شاعر،فرهنگ دوست و روشنفکر بود.در حفظ آثار گذشتگان همت وسیع او قابل تقدیر است.

محتشم قاینی:محتشم بن میرزای قاینی،شاعر، متولد در قاین در قرن یازدهم و از آثارش دیوان شعر می باشد.

کربلایی علی اکبر اسماعیل زاده:مرحوم کربلایی علی اکبر اسماعیل زاده از شعرای محلی قاین بوده که اشعار زیادی به مناسبتهای مختلف سروده است.

خسروی قاینی
بنا به نوشته کتاب تذکره خرابات اصل وی از قریه شیر خند قاینات بود.اما تقی اوحدی می گوید :(مولد و منشای وی قاین است واز سادات صحیح النسب واکابر آنجاست وی ضمن توصیف ایشان می نویسد که خسروی در سال 1000بهشیراز آمد وبا هم شعرها گفتیم)
معرفی وی در کتب عرفات ص225،آیین و طبقات اکبری صص506،313 و هفت اقلیم 2:ص331،منتخب التواریخ227:3آمده است .امیر خسروی از بزرگ زادگان قهستان در قرن یازدهم بود.ایشان از قاین به هند مهاجرت نمود وبه دربار سلطان  سلیم پادشاه هندوستان رسید و مثنوی ماه  وشاه را به فرموده این پادشاه سرود. وی در سال 1003 به شهادت رسید.کتاب کاروان هند اثر  احمد گلچین معانی در صص372تا377 اشعار و معرفی ایشان را بیان نموده است.

حسن مختاری:از جمله فرهنگیان و شعرای معاصر قاین بوده که مجموعه سروده های خویش را بنام نگین قهستان و زعفران درآورا منتشر کرده است.

صائب و قریحه ناطق او مبتکر فنون معانی و بیان بود

نوشته شده توسط: سید مصطفی حجتی

ابو محمد بن حسن بن منصور القاینی  از رجال معروف قرن6 ه. ق  است . نامبرده عالم ،محدث ،فقیه ،ریاضیدان،و اهل سیاست بود. ابو محمد در قریه میریک شاخنات متولد شد . در شهر قاین به شغل قضاوت پرداخت . چون آوازه او در سراسر ایران  منتشر گردید . بهرام شاه غزنوی اورا به غزنین دعوت نمود . ((سال 547ه.ق )) مردم غزنین استقبال با شکوهی از وی بعمل آوردند . سلطان او را به نخست وزیری خویش برگزید و 29 سال در این منصب باقی ماند. پیوسته عظمای دولت و حکما و شعرای بلند منزلت متوجه باو بوده و خانه او مرجع رجال بود . از آنجمله :ابونصر محمد مستوفی ،ابو نصر احمد بن محمد شیبانی ، قاضی نجم الدین یوسف ،ابوالقاسم محمود بن محمد ، قاضی ابوالفتوح برکات بن مبارک القاینی و حکیم سنایی غزنوی ، سنایی همواره در ملا زمت او می گذرانید . شیخ ابوالنفاخر در شهر غزنین دارالقضا ((دادگستری)) دارالشفاء (( بیمارستان)) . دارالحفاظ ((شهربانی))دارالوعاظ((سالن سخنرانی)) مدرسه ،کتابخانه ،و... بنا نهاد . از آن جائیکه ایشان ارادت خاصی به زیدالنار آفریز داشت این مجموع ها را زیدیه نامید . ایشان در ایام پیری از وزارت کناره گرفت و روانه قاین شد .
وی شبهای جمعه را همیشه در مزار زید النار آفریز می گذراند . سر انجام بسال 550هجری قمری از دنیا رفت . او را در مزرعه بلهوری در جوار راه ابوذر به خاک سپردند ارزش و چایگاه وی را می توان از ُُُُُُُُمیان ابیات شاعران معروف  ایران شناخت . ذکر احوال وی در کتب تاریخ حسامی ،تاریخ رویختی ،بهارستان آیتی حدیقه سنایی  دیوان اشعار عثمان مختاری و سید حسن غزنوی ، بزرگان قاین ،کبریت الاحمرور جال قاینات و برخی کتب دیگر آمده است . سید حسن غزنوی از شعرای نامی ایران 230 بیت از اشعارخویش در مح ابوالمفاخر سروده است . عثمان مختاری نیز در 80 بیت ابوامفاخر را مدح نموده است . شیخ ابوامفاخر در کتاب حدیقه الحقیقه حکیم سنایی اینگونه معرفی شده :

سر احرار سید الوزراء                      که او را برگزیده بار خدا
در محل کفایت و امکان                   صاحب ،صاحب ری و کرمان
دیده روی کمال و خلق و ادب                 عقلش اکفی الکفات کرده لقب
راعی خاص و عام جمله عیاد                     صاحبی به ز صاحب عیاد
نیست مانند او در هفت اقلیم                         از صدور جهان حدیث و قدیم
آنکه حاتم گر شود زنده                              شود اوراز جان و دل بنده
باشد اندر نظام هر دو سرای                      مر صاحب حیث و صاحب رای
عالمی عامل است در ره دین                      کافی  کامل است وبا آیین

اشعار سنایی غزنوی برکتیبه هایی از خانقاه زیدیه ابوامفاخر در غزنین موجود است :

لب روح است یا دم صور                    خانقاه محمد منصور
که به درس و کتاب و داروست                   تقوای دین و جان و تن راسور
زین بنا ایمن از دو چیز سه چیز              تن و جان و دل از قصور و فتور
تعییه در صدای پرچم اوست                    صوت صوت داود با ادای زبور
از تحلیش تیره  چهره مهر                            وز تحلیش رخنه دردل طور
در تن ار علت است اینجا خواه                        خب مرطوب و شربت محرور
در دل ار شبت است اینجا خوان                        لوح محفوظ و دفتر مسطور
کتب اینچاست با دمی جانبخش                     خضر اینجاست با شراب طهور
پس از این آستانه خواهد بود                   دولت ور حوت و حیور و قصور
صفت صور تش ادراک                             برتر از گوش مارو دیده مور
چون بدو نیک چشم درنرسد                       چونش گوییه چشم بد زتو دور
مجد اوراست مر سنایی را                        داراندر ثنای حود معذور

·  آرامگاه ابوالمفاخر:

وی در ایام کهولت به قاین بازگشت و در همان جا از دنیا رفت بنای فعلی مقبره شیخ ابوالمفاخر در سده سیزدهم هجری ظاهراً بر روی ویرانه های بنای قبلی درداخل قبرستان و مزرعه بلهری احداث شد. این بنا دارای پلان چهار طاقی است که با مصالح آجرساخته شده است. بنا فاقد سنگ لوح و کتیبه است و از سادگی خاصی برخوردار است.
این اثرتاریخی به شماره 2377 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است به فاصله حدود 5/1 متری این بنا مقبره دیگری وجود دارد که از قدمت بیشتری برخوردار بوده است و به دوره صوفیه تعلق دارد. بنا به اظهارات مطلعین محلی این قبر متعلق به دختر یکی از احکام شهر قاین به نام ابو تراب بوده است.

نوشته شده توسط: سید مصطفی حجتی

در زبان فارسی بنام ورزاج یا ورزک هم گفته میشود و نام علمی آن( ber beris vulgavis)می باشد.

6 کاسبرگ ، 6 گلبرگ و 6 پرچم است که در اردیبهشت و خرداد ظاهر می شود و چشم هر رهگذری را خیره میکند. مادگی آن یک پرچم که به یک خامه کوتاه منتهی می شود ومیوه آن سته شلمی شکل و قرمز رنگ بطول 7 تا 10 و به عرض 3.میلی متر است محصول آن بروی شاخه های یکساله و بار آوری آن بصورت یکسالدر میان است. این گیاه مقاوم به شوری و کم آبی می باشد که با آب و بافت خاک جنوب خراسان سازگاری خوبی دارد.

2بربامین پالماتین ، کلوم بامین وژات روزیزین وجود دارد .

·  خواص درمانی:

طبیعت زرشک سرد و خشک بوده و به علت داشتن بعضی اسیدهای آلی دارای خاصیت کم کنندگی صفرای خون ، دفع صفرا از کبد بوده و در افرادی که شدت عطش دارند باعث نقصان آن می شود وحرارت معده و جگر را کم می کند. اگر زرشک را با داروهای گرم مانند دارچین و عسل مخلوط کنند ومصرف نمایند ، برای تقویت جگر و بهبودی مرض استسقاء و سردی احشاء و بهبودی اسهالهایی که از ضعف کبد و احشاء بوجود می آید ، بکار می رود. آب میوه زرشک استفراغ را ساکت کرده ومخلوط آن را با داروهای مناسب برای مداوای زخمهای امحاء بکار می برند. اگر افراد کم اشتها ازآن بخورند، اشتهای آنان را زیاد می کند. افرادی که سرد مزاجندویا عادت به قولنج ونفح شکم دارند بهتر است ، زرشک را به صورت مفرد مصرف نکنند بلکه با غذاهای شیرین طعم مانند نبات و عسل. میل نمایند زرشک را می توان میوه طول عمر نامید، گیاها نی که بوسیله آب زرشک آبیاری می شوند طول عمرشان بیش ازآنهایی است که باآب تنها آبیاری می شوند. زرشک تب بر بوده و دارای ویتامین ث است. از این نظر در ازدیاد مقاومت بدن در برابر بیماریها به ویژه بیماریهای عفونی و سرماخوردگی نقش موثر و مفیدی دارد . زرشک خون را تصفیه و ترشح ادرار را تحریک می کند در نتیجه دفع ادرار.زیادتر می شود میوه ترش مزه زرشک درطب سنتی ایران برای رفع خارش و سایرعوارض و همچنین بصورت دم کرده برای خوشبو کردن نفس به کارمی رود . مقدار ویتامین ث موجود در زرشک از لیمو ترش بیشتراست. یکی از مهمترین خواص آن خاصیت انطباق عروق، بخوصوص عروق رحمی است. برای کسانیکه از درد کیسه صفرا رنج می برند یکی از با ارزش ترین داروها است.

چنانچه در پاییز باران ببارد باعث میوه زرشک می شود و اگر باران نبارد برداشت آن دیر تر و میوه شیرین تر می شود شیوه برداشت آن بصورت سنتی و اغلب با بریدن شاخه که خشک کردن آنرا سهولت می دهد انجام می شود . زرشک مرغوب از نوع پفکی است که در این روش زرشک را با سرشاخه موجود قطع می کنند و در انبارهای مخصوص و بر روی داربست می خشکانند و در نوع دیگر با دست برداشت میشودو در خرمن های که به همین منظور تهیه شده جهت خشکانیدن استفاده می کنند که بعضاً .در کیفیت محصول اثر مستقیم دارد.

نوشته شده توسط: سید مصطفی حجتی

خطه زرخیز و شهید پرور قاینات آکنده است از یاد و خاطره دلیر مردان وراست قامتانی که همچون مشعلی فروزان جان خویش را در راه دین و کشور تقدیم کردند.
شهر قاین با تقدیم 5 شهید در 22 آذر سال 1357 دومین شهر پیشگام خراسان در اهدای شهدای خویش به انقلاب اسلامی بود. در تداوم انقلاب شهرستان قاینات با تقدیم بیش از 400 شهید سر فراز همچون خورشیدی بر تارک شرف و پایمردی می درخشد.

شهید دکتر مهدی امین زاده:دکتر امین زاده در سال 1328 در شهر قاین در خانواده ای متدین و با تقوا و روحانی متولد شد و تا سال 1344 در قاین به تحصیل پرداخت. سپس راهی مشهد مقدس شد.بسال 1347در دبیرستان فردوسی دیپلم گرفت.سال 1351 از دانشگاه ملی فارغ التحصیل شد و جهت ادامه تحصیلات به آمریکا عزیمت نمود.او از اعضای مهم و سرشناس اتحادیه اسلامی آمریکا و کانادا بود.در بهمن 1359 با سمت معاون بازرکانی داخلی ایران،تلاش و کوشش خود را در رفع تنگناههای بازرگانی آغاز نمود. ایشان در شبانگاه 7 تیر بهمراه دیگر یارانش در انفجار دفتر حزب جمهوری اسلامی به شهادت رسید.

سرداران شهید قاینات عبارتند از :شهید محمود کاوه،شهید محمد ناصر ناصری، شهید غلامعباس کمیلی، شهید حسین چدانی، شهید ذوالفقار رمضانی. 

نوشته شده توسط: سید مصطفی حجتی

سلسله قارنی ها:این سلسله که سالها در نواحی قاینات حکمرانی داشتند احتمالا انتسابشان به شهر قدیمی قارن باشد که در ذیل ضمن معرفی مختصر این شهر به تاریخ و زندگانی بزرگان این سلسله که نقش موثری در تاریخ و فرهنگ منطقه داشته اند،اشاره می شود.
شهر قارن در 73 کیلومتری جنوب غربی قاین و در حاسیه روستای قومنجان بوده و در حال حاضر چون در مسیر رودخانه واقع شده قسمت عمده این شهر را بر اثر سیل تخریب و از بین رفته است.

سلسله قارنی ها
:این سلسله که سالها در نواحی قاینات حکمرانی داشتند احتمالا انتسابشان به شهر قدیمی قارن باشد که در ذیل ضمن معرفی مختصر این شهر به تاریخ و زندگانی بزرگان این سلسله که نقش موثری در تاریخ و فرهنگ منطقه داشته اند،اشاره می شود.
شهر قارن در 73 کیلومتری جنوب غربی قاین و در حاسیه روستای قومنجان بوده و در حال حاضر چون در مسیر رودخانه واقع شده قسمت عمده این شهر را بر اثر سیل تخریب و از بین رفته است.

بزرگمهر بن بختگان وزیر معروف انوشیروان
صاحب بهارستان می نویسد:"بزرگمهر بن بختگان(سوخرا)معروف به بوذرجمهر حکیم مقام اشتهار و جلالت و خدمات او به دولت ساسانی زیاد بوده ،وی بعد از قتل پدرش سوخرا در عهد قباد برایش مکانت نماند در آن هنگام که انوشیروان به تخت نشست روزی چند ملازم حضرت بود. چون وزارت انوشیروان بر بهبود قرار گرفت بوذر جمهر سکونت خود را در دردارلملک مداین مناسب ندانست لاجرم به سوی خراسان شد و در بلده مرو اقامت نمود.

امیر جمشید بن قارن(736-807 هجری)
امیر جمشید قارن که میر خوند بلخی او را از قهستان خراسان دانسته و در تسخیر مازندران در سفر اول امیر تیمور به ایران همراه وی بوده است. امیر تیمور حکومت دامغان و ساری را به امیر جمشید بخشید.امیر جمشید در فتوح اکثر بلدان ملازم لشکر امیر تیمور بوده و صاحب طبل و علم و فیل وحشم و مشهور عالم است.

غیاث الدین جمشید قارنی
وی از امرای زمان تیمور گورکانی بوده و مسجد جامع قاین را او باز سازی نمود.

قارن بن سوخرا
قارن بن سوخرا بختکان از خاندان سوخرا یکی از سرداران فیروز ساسانی و خاندان طوس بن نوذر بود . و پدر بر پدر بر کوه قارن بر قهستان فرمانروا بودند سر از اطاعت عامر بیرون کرد و از هرات و قهستان و بادغیس با چهل هزار نفر لشکری فراهم آورد وبه حکومت نواحی قارن نشست .

احمد ابن قارن
شیخ الاجل احمد قارن القاینی قدس الله روح الشریف از بزرگان علمای السلام و محدثین عظام است.در بزرگی و جلالت او همین بس که از مشایخ حضرت ثقه الاسلام شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه قمی است.

شیخ ابوالمفاخر قاینی
ابو محمدبن حسن بن منصور القاینی از رجال معروف قرن 6 ه.ق است. نامبرده عالم،محدث،فقیه،و ریاضیدان و اهل سیاست بود.

فضل بن محمد
وی از رجال سیاسی قرن ششم هجری معاصر بهرامشاه غزنوی بود که توسط شیخ ابوالمفاخر به عنوان مستوفی به خدمت گرفته شد.

سلطان محمد شاهرختی
محمد بن نورالله قاینی، مشهور به سلطان محمد شاهرختی از افاضل عهد دولت شاه سلطان حسین میرزای گورکانی بود. وی خوشنویس، شعر و دانشمند قرن دهم هجری قمری است زادگاهش قصبه شاهرخت تابع بخش زیر کوه قاین می باشد.

ابوالمحمد دشت بیاضی
مردی دانشمند ، سخندان و نویسنده ای مشهور بوده است. مدتی به شغل وزارت محمد معصوم دشت بیاصی،که سرکاری و کلانتری قاین را داشت اهتمام نمود. وی نسبت خانوادگی با میر محمد معصوم داشت.

میر محمد معصوم قاینی دشت بیاضی
از بزرگمردان و سیاست  داران دشت بیاض ،در سده دهم است .مردی فاضل و خوش مشرب بود. او فرمانروا و امیر قاین ،در ابتدای حکومت صفویان بوده است . وزیر و مشاور او در امارت و سر کاری قاین خواجه ابوالمحمد دشت بیاضی  قاینی بوده است.

امیر حبیب دشت بیاضی
در تاریخ حسامی مسطور است که در دشت بیاض بزرگانی مدفونند که بواسطه عدم علم به احوال ایشان خامه مشکین غمامه چندان جولانی نتوانست نمود اما از قدمای آن مرزو بوم ،خاندان مرحوم امیر حبیب دشت بیاضی که در سلک امرای عظام محسوب بوده و در میان کتابیات کتیب دارد و سابقا در فضائل آن قدوه قبایل گذشت که به مصاحبت امیر کبیر غیات الدین چمشید قارنی و ملازمت امیر تیمور به سر حد ترکستان رفته و به قهستان مراجعت کرده و از احقاد آن نیکونهاد که فخر آباد و پناه اولاد امجاد است امیر حبیب ثانی است.

خواجه کمال الدین، محمد آصفی قهستانی
وی فرزند خواجه نعمت قاینی میباشد. خاندانش اهل فضل و دانش و از درباریان حاکمان سمرقند در عهد تیموریان بود. وی از شاعران و بزرگان ادب پارسی در قرن دهم و تخلص وی آصفی بود.

شیخ نورالله واعظ اسفدنی
ی از بزرگان دانش و عرفان در قرن دهم ه.ق است. زادگاهش شهر اسفدن بود. وی برای تکمیل تحصیلات عازم هرات شد و در زمره شاگردان عارف سعدالدین کاشغری در آمد.

ابوجعفر کافی ابن محتشم قاینی
وی از فلاسفه و ریاضیدانان قرن دهم ه.ق میباشد.

نوشته شده توسط: سید مصطفی حجتی

سید محمد نوربخش:پدرش امیر محمد عبدالله لحسلوی از ایالت احساءعربستان بود وی در سفر به زیارت امام رضا(ع)در قاین ساکن شد. سید محمد بسال 795 در یک خانواده شیعی امامی متولد گردید. در هفت سالگی قرآن را حفظ نمود و در اندک فرصتی در جمیع علوم متبحر شد نسب شریفش به هفده واسطه به امام موسی کاظم(ع) میرسد.

محمد معصوم دشت بیاضی:فرزند مرحوم محمد تقی دشت بیاضی است. او از مشاهیر علما و عرفای سده یازده و دوازده قمری می باشد.

محمدبن محمد آبیزی:محمد بن آبیزی عارف شهیر،فاضل بصیر، از مشاهیر عرفا و فضلای سده نهم قمری است. زادگاه این مرد بزرگ قصبه آبیز تابع بخش زیر کوه قاین است.

اخی محمد شاه:از دراویش سلسله یاسری بوده که در قصبه شاهرخت اقامت داشته است.

ابوالفضل قاینی:سعیدبن محمد از محدثان و عرفای سده پنجم هجری است.وی احتمالا همسر خواهر زاده فردوسی بوده که بهنگام حضور فردوسی در غزنین و ناراحتی وی از سلطان محمود به خانه ایشان می رود.ابوالفضل قاینی که سخنرانی ماهر بود در شهر های مختلف از جمله در مدرسه قشیریه نیشابور به وعظ وخطابه می پرداخت.

ناصرالدین محتشم قاینی:نام او عبدالرحیم فرزند ابو منصور قاینی،مشهور به ناصر الدین محتشم از اعیان و بزرگان اسماعیلیه که به عهد خود رئیس و محتشم قهستان بود. وی از فرماندهان توانا،دانشمندان برنا،سیاست گذاران زیرک و از معدود رجال ایران در سده ی هفتم بود که خدمات او چهره ایرانیان را دگرگون کرد. وی با امراء و فضلا مجالست می نمود.ناصر الدین محتشم که فردی سیاست گذاری و عاقل بود تمام توجه او به عمران و آبادانی و پیشرفت قاین بود. وی به مدت 31 سال فرمانروای کرد و دراین مدت از نفوذ و قدرت سیاسی فراوانی برخوردار بود.قهستان و به خصوص قاین، با سیاست زیرکانه وی تا سال 653 در مقابل مغول مقاومت کرد. این در حالی بود که تمام ایران تسخیر مغولان شده بود. دراین سال با وساطت ملک شمس الدین کرت، فرمانروای سیستان و هرات،بین او و هلاکو خان مغول قراردادی منعقد شد. پس از قرار داد صلح، باز هم ناصرالدین فرمانروای قاین بود تا این که در سال 655 پس از سالها فعالیت علمی ،سیاسی و اجتماعی بعلت کهولت سن از دنیا رفت.

قاضی حسین علوی قاینی:مرد شماره یک اسماعیلیه ایران، فاتح قهستان و مغز متفکر حسن صباح،که اولین داعیان اسماعیلیه در سده پنجم هجری می باشد. حسین قاینی،مردی بی نهایت زیرک سیاست گذار و فاضل که تدبیر حکومت حسن صباح بر محور رای او بود.
قلعه الموت به نیروی تبلیغ و سیاست حسین  قاینی آزاد و در اختیار حسن صباح قرار گرفت پس از استقرار حسن صباح در دژالموت وی به نمایندگی از سوی رهبر اسماعیلیه به سوی قهستان آمد.تاریخ ورود حسین قاینی را به خطه قهستان 484ذکر نموده اند. البته،نفوذ تفکر اسماعیلیه مدتها قبل از تسلط قاضی حسین در منطقه قاین وجود داشت.
حسین قاینی در سال 484توانست دژ مستحکم و قدیمی درح رادر جنوب قهستان از دست صاحبانش در آورده تصرف نمایند و جای پای محکمی در این منطقه  بدست آورد. علیرغم آنکه یک سال امیر قزل سارغ از طرف ملکشاه این قلعه را در محاصره داشت ولی موفق نشد،اما با مرگ ملکشاه لشکریان متفرق شدند.
وقتی قزل  سارغ نسبت به خواهر بادار منور از سیمجوریان حاکم قهستان چشم طمع دوخته بود.مردم قهستان که از این حرکت حاکم سلجوقی  ناراحت شده از اسماعیلیان یاری خواستند  و با کمک اسماعیلیان قلعه بزرگ مومن آباد که بر فراز بلندترین کوه قهستان قرار  داشت اشغال گردید و مدت زمانی بر نیامد که دژهای قاین و خور و خوسف  طبس مسیناوراههای  مهم قاین به کرمان و سیستان به تصرف در آمد.با ترور خواجه نظام الملک وزیر بزرگ دولت  سلجوقی هرج ومرج قهستان را فراگرفت.پس از تصرف قلاع جنوب خراسان حملات اسماعیلیان به سوی گناباد و ترشیز و سبزوار  ادامه یافت.اسماعیلیان تا حدود 511 ه ق توانستند بر بسیاری از مناطق قهستان و عراق و گرجستان مسلط شوند.قاضی حسین به علل نامعلومی به الموت رفت و در آنجا مقیم شد.با توطئه زید علوی حسین علوی به قتل رسید.زید علوی،احمد دماوندی و استاد حسین پسر حسن صباح را متهم به قتل کرد.حسن صباح  دستور داد هردو را قصاص اما یک سال بعد حقیقت ماجرا فاش شد وحسن صباح زید علوی و فرزندش را به قتل رساند .با کشته شدن حسین قاینی اسماعیلیان از یکی از سیاس ترین داعیان خود محروم شدند وبعدها در تشکیلات اسماعیلیان کمتر کسی توانست جای حسین قاینی را پر کند.مرکز  فرماندهی حسین قاینی قلعه کوه قاین یا همان دژتاریخی آتاگوانا بود.قلعه فعلی بر روی بنای ویرانه های قبلی در دوره سلجوقی بدستور حسین قاینی در محوطه وسیع به طول 600 متر روی قله ساخته شد. این قلعه بعلت تسخیر نا پذیری آن در اواخر قرن پنجم هجری بعنوان مرکز و هدایت دیگر قلاع قهستان انتخاب گردید.

میرزا حسین صوفی قاینی:حسین ابن یعقوب صوفی شاه قاینی از علما و صوفیان سده 12 ه.ق نویسنده و شاعر بوده است.

ملا رستم قاینی:از فضلای سده دهم و داعیان اسماعیلیه قاینات است. به هنگام اقامت شاه طاهر دکنی در هندوستان جهت شرکت در کنفرانس بین المللی اسماعیلیان به هند مسافرت نمود

نوشته شده توسط: سید مصطفی حجتی

حجه الاسلام موسی قربانی:ایشان در سال 1339 هجری شمسی در روستای پهنایی در خانواده مذهبی پا به عرصه وجود نهاد. تحصیلات ابتدایی را در روستای پهنایی گذراند. وی از سال 1362 به استخدام قوه قضائیه در آمد.مدتی ریاست دادگاههای ایرانشهر،خاش و سراوان و چابهار و زاهدان را بر عهده داشت.سپس به درجات بالاتر تا کفالت کل دادگستری سیستان ارتقاءیافت.

نوشته شده توسط: سید مصطفی حجتی